AMAN içerisinde yaşanan olayları gelecek nesillere aktarmak tarih biliminin en önemli görevi olduğundan dolayıdır ki, tarih kitapları bize dün yaşanan olaylar hakkında sürekli yeni yeni bilgiler ulaştırırlar. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, Türk dünyasının muhtelif sahalarında da yayınların sayısında her geçen gün gözle görülen bir artış göze çarpmaktadır. İşte bu kitaplardan biri de, Ataxan Paşayev’in kaleme aldığı eserdir.
Müellif esere şu cümlelerle başlamaktadır. Azerbaycan müstagillik elde ettikten sonra tarihimizin birçok devir ve merhalelerine, özellikle Sovyet hâkimiyeti yıllarında tarihimizin daha çok halktan gizlenmiş sahnelerinin öğrenilmesine olan merak artmıştır (s.5). Üç bölümden oluşan eserdeki yazılar, yazarın daha önce değişik tarihlerde farklı yerlerde yayınlanmış makalelerinden oluşmaktadır.
Birinci bölüm, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Tarihinden ismini taşımakta olup; 28 Mayıs 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzâde ve arkadaşları tarafından kurulan ve 27 Nisan 1920 tarihinde Sovyet ordularının işgali ile sona eren devre ait makalelerden oluşmakta olup, bu makaleler sırası ile; Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (s.13), Az erbaycan Cumhuriyeti’nin Parlâmentosu (s.31), Azerbaycan Cumhuriyeti ve Halk Maarifi (s.54), Azerbaycan Cumhuriyeti tarihini öğrenmek için esas kaynaklar (66), Azerbaycan’da ilk tehlikesizlik organının kurulması hakkında (s.75), Fevkalâde tahkikat komisyonu (s. 89), Azerbaycan gazetesi nasıl kuruldu (s.101) Bakû’yu nasıl korudular (111), Fethali Han Hoyski (s.116).
İkinci bölüm, Ermenilerin Halkımıza Karşı Soykırımı ve Deportasiya Tarihinden adını taşımaktadır. Bu bölüm herhâlde her Türk’ün dikkatle okuması gereken yazılardan oluşmaktadır. Çünkü, Ermeni meselesi ve Ermenilerin yaptığı katliamlar sadece Türkiye Türklerinin değil, bir o kadar Azerbaycan Türklerinin de meselesidir. Yüzyılın başlarında dış güçlerin tahrikleri ile Osmanlı Devleti içinde özellikle 1. Dünya Savaşı esnasında yaptıkları hareket ve katliamların benzerleri, ne tesadüftür ki, Azerbaycan coğrafyasının muhtelif bölgelerinde de aynı şiddetle yaşanmış, Türk hem Anadolu’da hem de Kafkasya’da katledilmiş, yine ne hikmetse, katleden masum, diri diri yakılan ve çoluk çocuk kadın kız, genç yaşlı demeden topluca katledilenler suçlu görülmüşlerdir. İşte bu bölümde bu hususlar ve kırgın ve facialar vesikaları ile izah edilmektedir. Burada özellikle tarihî hakikatler ve Ermeni uydurmaları (s.148) Bakı’da 1918 Mart faciası, Şamahı, Zengezur, Kuba ve Karabağ faciları ile bugün hâlâ büyük problem olan Dağlık Karabağ hususunda makaleler yer almaktadır.
Üçüncü bölüm ise, Tarihten Sahifeler adını taşımaktadır. Heyirhahlık Mücessemesi makalesi ile başlayan bölümün bu ilk makalesi Azerbaycan’ın millî uyanış devri diye adlandırabileceğimiz, 19. yüzyılın sonlarında hayır işlerine önemli hizmetleri bulunan Hacı Zeynelabidin Tağıyev’e ayrılmıştır (399-403). Bu makaleden sonra ise, Azerbaycan Heyriye cemiyetleri hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca Üzeyir Dühası makalesinde de, Üzeyir Hacıbeyli’nin doğumunun 110. yılı dolayısı ile kaleme alınan makale yer almaktadır (425-432). Bu bölümün diğer dikkat çekici bir makalesi ise, Molla Nasreddin mecmuası ile tarihteki yerini alan Mirze Celil Memmedguluzade’dir. Yine bu bölümde dikkat çeken makalelerden bir diğeri de, Azerbaycan Sovyet Totaliter rejimi nice yarandı? adlı makaledir ki, burada 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Rus orduları tarafından işgal edildikten sonra, Azerbaycan’da Sovyet rejiminin kurulmasına dair geçen süreç ve uygulamaları arşiv belgeleri ışığında ele alınmaktadır. Bölümün dikkat çeken bir başka makalesi de, Nahçıvan’da Muhtariyet Nece Yarandı? başlığı ile verilen makaledir ki, Azerbaycan’ın işgalinden sonra Nahçıvan’daki gelişmeler yine resmî yazışmalar ışığında değerlendirilmektedir. Ayrıca Abbas Zamanov ile Azerbaycan Elmler Akademiyası Respublika Elyazmaları Fondu Nece Yaranıb makaleleri ile sona ermektedir.
Sonuç olarak Ataxan Paşayev’in muhtelif tarihlerde yazdığı makalelerden oluşan eser, Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920) devrine ve bu cumhuriyetin Rus orduları tarafından işgal edilmesi üzerine yaşanan olaylar hakkında arşiv vesikalarına dayalı bilgiler vermesi, perakende makalelerden oluşmasına rağmen bir bütünlük arzettirmektedir. Saha ile ilgilenen tarihçilere faydalı olacağı kanaatindeyiz.
DİPNOTLARI
(1) Ataxan Paşayev, Açılmamış Sahifelerin İzi ile, Bakı, 2001, 534 s.
(2) Resulzade hakkında tarafımızdan yayınlanan Mehmet Emin Resulzade’nin Türkiye’deki Hayatı Faaliyetleri ve Düşünceleri, Ankara, 1995 ile, Nesiman Yagublu, Mehmet Emin Resulzade, Bakı, 1991 eserlerine bakınız.
